Ubezwłasnowolnienie osoby bliskiej staje się coraz bardziej powszechnym zjawiskiem, w szczególności dotykającym osoby starsze. Chociaż już na samym początku warto zaznaczyć, że ubezwłasnowolnić można także młodsze jednostki. Jak wygląda procedura ubezwłasnowolnienia i czy w każdym przypadku ubezwłasnowolnienie jest możliwe? O tym, jak i o różnych aspektach tej instytucji poniżej.
Co to jest ubezwłasnowolnienie i jakie są jego przesłanki?
Ubezwłasnowolnienie jest instytucją służącą ochronie interesów majątkowych i niemajątkowych osoby, która z określonych przyczyn nie jest w stanie kierować swym postępowaniem albo potrzebuje pomocy do prowadzenia swych spraw.
Przesłankami ubezwłasnowolnienia są: choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania występujące w takim stopniu, że uniemożliwiają danej osobie kierowanie swoim postępowaniem.
Czym różni się ubezwłasnowolnienie całkowite od ubezwłasnowolnienia częściowego?
W polskim prawie wyróżnia się dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia: ubezwłasnowolnienie całkowite oraz częściowe. Orzeczenie danego rodzaju ubezwłasnowolnienia uzależnione jest od wieku osoby fizycznej, stopnia nasilenia choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych i ich wpływu na możliwość kierowania swoim postępowaniem. Gdy występuje brak możliwości kierowania swoim postępowaniem powinno być zastosowane ubezwłasnowolnienie całkowite. Zaburzenia psychiczne o mniejszym nasileniu niewyłączające możliwości kierowania swoim postępowaniem, a powodujące jedynie potrzebę uzyskania pomocy do prowadzenia spraw, uzasadniają orzeczenie ubezwłasnowolnienia częściowego. Przy czym ubezwłasnowolnić całkowicie można tylko osobę, która ukończyła 13 rok życia, ponieważ poniżej tego wieku nie przysługuje nikomu zdolność do czynności prawnych Ubezwłasnowolnić częściowo można jedynie osobę pełnoletnią, a więc taką której przysługuje pełna zdolność do czynności prawnych.
Jakie są skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego i częściowego?
Głównymi skutkami ubezwłasnowolnienia całkowitego są: pozbawienie zdolności do czynności prawnych i ustanowienie opieki, chyba że ubezwłasnowolniony pozostaje jeszcze pod władzą rodzicielską. Natomiast do skutków ubezwłasnowolnienia częściowego należą: ograniczenie do zdolności prawnych i ustanowienie kurateli.
Czy każda czynność prawna zawierana przez osobę ubezwłasnowolnioną jest nieważna?
Czynność prawna dokonana przez osobę, które nie ma zdolności do czynności prawnych, jest bezwzględnie nieważna jednakże, gdy taka osoba zawrze umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania. Tym samym osoba ubezwłasnowolniona może kupić np. bilet na przejazd autobusem, gazetę czy chleb. Gdyby jednak umowa pociągała za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnej, to mimo jej wykonania, nie staje się umową ważną.
W przypadku zaś, gdy czynność prawną zobowiązującą lub rozporządzającą prawem dokonuje osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych – do ważności takiej czynności potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Jednak, podobnie jak w przypadku osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie, osoba ubezwłasnowolniona częściowo może zawierać umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Nie ma tutaj znaczenia, czy umowa taka pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych. Ponadto osoba ubezwłasnowolniona częściowo może rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi. Osoba taka może również dokonywać wszelkich czynności prawnych dotyczących przedmiotów majątkowych, które przedstawiciel ustawowy oddał jej do swobodnego użytku. Wyjątkiem są czynności prawnych do dokonania których nie wystarczy zgoda przedstawiciela. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może także sama, bez zgody przedstawiciela ustawowego dokonywać czynności prawnych niemających charakteru zobowiązujących lub rozporządzających, a więc może np. sama przyjąć darowiznę.
Jak wygląda procedura ubezwłasnowolnienia?
Do ubezwłasnowolnienia dochodzi na mocy konstytutywnego postanowienia sądu okręgowego, które jest wydawane w postępowaniu nieprocesowym w składzie trzech sędziów zawodowych. W postępowaniu bierze również udział prokurator, który powinien stać na straży interesów osoby, której sprawa dotyczy. Wysokie wymagania proceduralne dotyczące składu orzekającego podkreślają powagę sprawy oraz wyjątkowy charakter interwencji w sferę prawną osoby fizycznej.
Plusy ubezwłasnowolnienia
Z założenia celem instytucji ubezwłasnowolnienia jest ochrona interesu majątkowego lub osobistego osoby fizycznej. Polega na ona niesieniu pomocy w załatwianiu spraw majątkowych i niemajątkowych osobie niebędącej w stanie kierować swoim postępowaniem. Zasada ta ma chronić takie osoby przed niekorzystnymi dla nich konsekwencjami czynności prawnych, poprzez ustrzeżenie ich przed nieracjonalnym. W szczególności niezrekompensowanym przez odpowiednie świadczenie wzajemne, uszczerbkiem majątkowym. Osoby chore psychicznie, nieporadne życiowo czy uzależnione, mogą nieświadomie dokonywać czynności będących fatalne dla nich w skutkach. Mogą zostać oszukane, wykorzystane, nakłonione do zawarcia niekorzystnej umowy, czy nierozmyślnie mogą doprowadzić do stanu zagrażającemu własnemu życiu bądź zdrowiu. Instytucja ubezwłasnowolnienia ma do tego nie dopuścić. W wielu przypadkach jest to jedyny skuteczny mechanizm ochrony takich osób.
W jakich przypadkach ubezwłasnowolnienie ma sens?
W szczególności zastosowanie instytucji ubezwłasnowolnienia jest zasadne co do osób o znacznym stopniu choroby czy zaburzenia psychicznego. Należy przez to rozumieć brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojej sytuacji, swojego zachowania i wywołanych nim następstw. Takie osoby, które całkowicie są niezdolne do samodzielnej egzystencji, bądź są do niej zdolne jedynie w zakresie bardzo podstawowych czynności dnia codziennego niewątpliwie potrzebują pomocy drugiej osoby Ma to na celu ochronę ich pozycji w społeczeństwie. Pomoc ta dotyczy zarówno stałej opieki i pielęgnacji, jak i innych sfer mających bezpośredni czy pośredni? wpływ na sytuację chorej osoby. Osoba nieświadoma, nienawiązująca logicznego kontaktu nie jest w stanie samodzielnie podejmować decyzji. W takiej sytuacji może pojawić się problem z wyrażeniem zgody na hospitalizację, zabiegi i inne badania, przez co chory może wyrządzić sobie krzywdę. Problemem mogą stać się również codzienne czynności jak np. załatwienie sprawy w urzędzie czy odbiór korespondencji. Osoby chore często nie mają także rozeznania co do realnej sytuacji, są podatne na różne szkodliwe wpływy, co może doprowadzić np. do niekorzystnej sprzedaży mieszkania czy wzięcia kredytu.
Ubezwłasnowolnienie ma na celu ochronę takich osób przed szkodliwymi decyzjami i zabezpieczenie je przed poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi, prawnymi albo finansowymi. W takiej sytuacji to przedstawiciel ustawowy powinien zatroszczyć się o osobę chorą i zapewnić jej odpowiednią opiekę, w tym opiekę lekarską, jak i środki do życia. Jest on również zobowiązany do wykonywania obowiązków społecznych, ochrony interesów majątkowych podopiecznego oraz reprezentowania go wobec osób trzecich. Warto zaznaczyć, że przedstawiciel ustawowy w ważniejszych sprawach, które dotyczą ubezwłasnowolnionego powinien uzyskać zgodę sądu opiekuńczego. Zatem możliwość przedstawiciela ustawowego o swobodnym decydowaniu o osobie pozostającej pod opieką i jej majątku jest dodatkowo ograniczona nadzorem sprawowanym przez sąd opiekuńczy. Wynika to z zasady, że nadrzędnym celem jest ochrona osoby, która nie jest w stanie sama się sobą zaopiekować oraz samodzielnie i świadomie decydować o sobie.
Minusy ubezwłasnowolnienia
Jednak nie należy zapominać, że ubezwłasnowolnienie zarówno całkowite jak i częściowe, stanowi drastyczną ingerencję w sferę dóbr osobistych jednostki oraz dotkliwie ogranicza jej udział w stosunkach cywilnoprawnych. W konsekwencji obniża jednostce perspektywy samorealizacji w różnych dziedzinach i odbiera szansę na rozwój. Stanowi to ograniczenie w wysokim stopniu wolności i podstawowych praw człowieka. Osoby ubezwłasnowolnione pozbawione są możliwości działania. Nie mają wpływu na swoje życie przez co stają się wykluczone i są wyrzucane na margines życia. Może się również zdarzyć, że instytucja ubezwłasnowolnienia będzie wykorzystana do przejęcia kontroli nad osobą i uzależnienie jej od siebie.
Mając na uwadze powyższe rozważania, należy uznać, że instytucja ubezwłasnowolnienia powinna być traktowana jako środek nadzwyczajny, a jej stosowanie powinno być ograniczone tylko do sytuacji nieuniknionych. Przy zastosowaniu ubezwłasnowolnienia istnieje konieczność nie tylko uwzględnienia interesów osoby, której wniosek ma dotyczyć, ale także wzięcia pod uwagę jej godności z pełnym poszanowaniem.
